چندنکته جهت آماده سازی خزانه‌ برنج 

محمدرضایوسف نژاد کارشناس ارشد کشاورزی در یادداشتی در ورس نوشت : جمعیت جهان هر روزه در حال زیاد شدن است و این جمعیت نیاز به غذا دارد. افزایش سریع و فراوان تولیدات کشاورزی برای تأمین نیازهای هر جامعه، کاری نیست که بتوان با روش‌های سنتی کشاورزی آن را انجام داد. زیرا با روش‌ها و عملیات سنتی فقط مقدار محدود و کمی محصول تولید می‌شود. امروزه دستیابی به محصول بیشتر از طریق زیاد کردن زمین‌های زیرکشت امکان‌پذیر نیست. در اغلب کشورهای جهان، افزایش تولیدات کشاورزی از طریق افزایش حاصلخیزی و باروری زمین‌های زیرکشت انجام می‌شود.

در این خصوص، برای بالا بردن توان و ظرفیت تولید، باید از پیشرفت‌‌ها و روش‌های جدید و علمی استفاده کرد. مدیریت صحیح زراعی مزارع برنج از جمله روش‌های اثربخش در افزایش حاصلخیزی اراضی و به دست آوردن محصول بیشتر است. در این میان، مدیریت خزانه برنج اهمیت خاصی دارد که توجه به آن و به کارگیری توصیه‌ها و نکته‌های کارشناسی، باعث موفقیت کشاورزان برنجکار و افزایش تولید خواهد شد.

خزانه برنج

خزانه برنج به قطعه زمین کوچکی اطلاق می‌شود که در داخل زمین اصلی یا خارج از مزرعه قرار دارد. از آنجایی که بذر برنج در شرایط غرقابی توانایی جوانه زنی را نخواهند داشت. بنابراین جهت استفاده از حداکثر بذر و داشتن مزرعه ای یک دست ابتدا بذرها را در فضای کوچکتری تحت شرایط خاص کشت نموده و پس از آماده شدن و رشد نشاها آن را به زمین اصلی منتقل و نشاء می کنند.

محل آن باید در مکانی انتخاب شود که خاک آن به خوبی شخم خورده و دارای هوموس یا کود دامی کاملاً پوسیده باشد. خزانه باید به صورت شمالی جنوبی احداث شود تا هم بیشترین نور خورشید را دریافت کند و هم از وزش‌ بادهای غربی- شرقی مصون بماند. بهتر است که محل برای سهولت در عملیات آبیاری و مراقبت‌های دیگر، در نزدیکی خانه کشاورز باشد.

انواع خزانه:

تهیه خزانه به سه صورت انجام می گیر د : سنتی ، ایستگاهی(جوی پشته ای یا ژاپنی) و جعبه های (مکانیزه)

الف- خزانه سنتی:

خزانهای که دارای ابعاد مشخصی نبوده و معمولاً بدون پوشش و با تراکم متفاوت و زیاد  بذر در بستر خزانه تهیه میشود.

ب- خزانه ایستگاهی (جوی پشته ای یا ژاپنی)

در این روش، عرض بستر معمولاً ۱/۲ متر و طول آن را در حدو د ۱۰ متر درنظر می گیرند و ارتفاع مناسب برای هر بستر ۵ تا ۱۰ سانتی  متر باشد.فاصله بین دوبستر نیز حدود ۲۰ سانتی متردر نظر گرفته میشود که به صورت جوی میباشد.در خزانه های تهیه شده بصورت جوی پشته ای، بذور بر روی پشته پاشیده شده و آب بصورت نشتی به بذور می رسد.

ج- خزانه جعبهای (مکانیزه)

در این روش جهت تهیه نشاء از جعبه های نشاء برای استفاده از ماشین نشاکار استفاده می گردد. بدین صورت که مقدار خاک برای یک جعبه با عمق خاک بستر ۲ سانتی متر  حدود ۵ کیلوگرم می باشد و پس از پاشیدن بذر روی آن را با خاک می پوشانیم. مناسب ترین نوع خاک، خاک لومی رسی می باشد. پس از آماد ه سازی جعبه ها، بذرپاشی و سبز شدن اولیه، آنها را می توان مثل مرحله قبل بر روی بسترهای آماده شده خزانه در کنار یکدیگر قرار داده و با پوشش پلاستیکی رویشان را پوشاند.

آماده‌سازی زمین خزانه:

بهترین نوع خاک برای رشد این گیاه خاک‌های لیمونی رسی هستند. این نوع خاک مخلوطی از دو نوع خاک لیمونی و رس هست. قطر ذرات تشکیل دهنده این نوع خاک ریز بوده و قطری کمتر از ۰۰۲/۰ میلی‌متر دارد. به همین دلیل نفوذ‌پذیری این نوع خاک نسبت به آب کم بوده و این خود عامل مهمی در غرقابی شدن زمین شالیزار است.

چسبندگی بین ذرات این خاکها بسیار زیاد بوده و در صورت خشک شدن در آنها سله ایجاد می‌شود (سله به شکافهای کم و بیش عمیقی گفته می‌شود که ممکن است در این نوع خاک بوجود آید). خاک مذکور دارای پتاس، منگنز، آهن و فسفر می‌باشد. چون برنج دارای ریشه‌های سطحی است لذا در این خاک می‌تواند براحتی رشد نماید. مواد غذایی در این خاک زیاد جابجا نمی‌شود. و از یک ثبات نسبی برخوردار است. همچنین خاکهای رس وقتی که در تابستان بعد از برداشت برنج خشک گردند با ایجاد سله مانع فرسایش خاک می‌شوند. به منظور آماده‌سازی زمین خزانه، ابتدا آن را به عمق ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌‌متر به وسیله تیلر شخم می‌زنند. سپس روی آن مقداری کود دامی کاملاً پوسیده می‌ریزند.

سپس آن را با خاک کاملاً مخلوط کرده و خزانه را غرقاب می‌کنند. بعد از این مرحله، دوباره زمین خزانه را با تیلر شخم می‌زنند و سطح آن را به خوبی صاف می‌کنند. بسترهای خزانه را به روش‌های مختلف احداث می‌کنند. در روش ایستگاهی، معمولاً بسترها

را به عرض ۲/۱-۱ متر و طول حدود ۱۰ متر در نظر می‌گیرند. فاصله بین دو بستر نیز حدود ۲۰ سانتی‌متر و به صورت جوی در نظر گرفته می‌شود. سطح مورد نیاز خزانه برای کشت یک هکتار زمین اصلی برابر با ۲۵۰ متر مربع است. برای اینکه بتوان نشاهای سالم و قوی تولید کرد، لازم است که از خزانه مراقبت‌های زراعی لازم به عمل بیاید. این مراقبت‌ها شامل استفاده از پوشش نایلونی، کودپاشی، مبارزه با علف‌های هرز و کنترل حشرات زیان‌آور خزانه است.

استفاده از پوشش نایلونی برای خزانه برنج:

اکثر ارقام برنج نسبت به سرما حساس هستند، به نحوی که سرما موجب از بین رفتن نشاها در خزانه‌ برنج و حتی در زمین اصلی می‌شود. برای جلوگیری از خسارت‌های سرما در اوایل بهار و کمک به زود رس کردن نشاها، بعد از بذرپاشی، روی بستر خزانه را با نایلون می‌‌پوشانند. روش کار به این ترتیب است. که روی بستر خزانه، کمان‌های چوبی، فلزی یا فایبرگلاس به فاصله‌های تقریباً ۵۰ سانتی‌متر از هم قرار داده و روی کمان‌ها را با نایلون‌ می‌پوشانند. مقدار نایلون مورد نیاز برای ۱۰۰ مترمربع خزانه، ۵۵ متر نایلون با عرض ۴ متر (به صورت دولا) است. این نایلون را به ازای هر دو بستر کنار هم، حدود ۱۱ متر برش داده و روی کما‌ن‌ها می‌کشند.

زمان خزانه گیری:

زمان خزانه گیری با توجه به شرایط منطقه و حساسیت رقم متفاوت است ولی بهترین زمان خزانه گیری در مناطق مختلف زمانی است که خطر سرمای اول فصل تا حدودی سپری شده باشد و میانگین دمای محیط در حدود ۱۶ درجه سانتی گراد رسیده باشد. جهت دستیابی به تاریخ کاشت مناسب بهتر است در هر منطقه ضمن مراجعه به میانگین دمای بلند مدت، از توصیه های کارشناسی مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان مربوطه نیز استفاده نمود. به هر حال مناسب ترین تاریخ کاشت زمانی است که میانگین دمای هوا حدود ۱۶ درجه سانتیگراد رسیده باشد.

مکان خزانه گیری:

محل خزانه بایستی در مکانی انتخاب شود که خاک آن بخوبی شخم خورده و دارای هوموس یا کود آلی کاملاً پوسیده باشد. محل  نبایستی در سایه انداز درخت باشد. باید به صورت شمالی- جنوبی احداث شود تا هم حداکثر تابش نور خورشید را دریافت کند و هم از وزش بادهای غربی- شرقی مصون بماند، به منظور برخورداری از باران اوائل فصل بهار بهتر است که در ابتدای سال به آماده سازی خزانه اقدام نمود.

مبارزه با علف‌های هرز خزانه:

علف‌های هرز موجود در خزانه با نشاهای برنج رقابت می‌کنند. این علف‌ها با جذب آب و مواد غذایی و همچنین نور و اشغال فضا، موجب ضعیف شدن نشاها می‌شوند. به علاوه، علف‌های هرز موجود در خزانه برنج ، همراه نشاهای برنج به زمین اصلی راه یافته و باعث مشکلات بیشتر در مزرعه می‌شوند. زیرا در این مرحله، علف کش‌ها روی آنها بی‌اثر بوده و باید حتماً با دست و جین شوند. در نتیجه هزینه کارگری افزایش می‌یابد و سود کمتری به کشاورز می‌رسد.  در خزانه‌های برنج، به ویژه در استان‌ گیلان و مازندران، علف هرز سوروف بیشترین مزاحمت را ایجاد می‌کند. ضمناً علف‌های هرز دیگری مانند انواع جگن‌ها از جمله اویارسلام یک ساله‌‌، انواع پیرز، بعضی از پهن برگ‌ها مانند قاشق واش‌، با نشاهای برنج رقابت می‌کنند.  از آن جایی که علف هرز سوروف باعث بیشترین مشکلات در خزانه‌ها می‌شود، روش مبارزه با این علف هرز توضیح داده می‌شود.

روش مبارزه با سوروف در خزانه برنج رویش بعضی از علف‌های هرز بویژه سوروف در خزانه، موجب مشکلاتی برای شالیکاران می‌شود. البته در خزانه‌های سنتی که مقدار مصرف بذر در واحد سطح خیلی زیاد بوده و خزانه‌ها پوشیده از آب است، مسئله سوروف چندان مهم نیست؛ زیرا به علت زیاد بودن بذر و وجود آب، سوروف کمتر فرصت رویش می‌یابد. اما در این گونه خزانه‌ها نشاهای ضعیف با قدرت ریشه‌زایی کم حاصل میشود. به علاوه، نشاها نسبت به بیماری‌های قارچی آسیب‌پذیر می‌شوند. با توجه به معایب گفته شده و بالا رفتن هزینه تهیه نشا، توصیه می شود که خزانه‌ها به صورت جوی و پشته‌ای احداث شوند.

در خزانه‌های جوی و پشته‌ای، توصیه می‌شود ۵۰ تا ۶۰ کیلوگرم بذر در خزانه‌ای به مساحت ۲۵۰-۲۰۰ متر مربع مصرف شود. همچنین دقت شود که آبیاری خزانه، به صورت نشتی انجام شود. در این گونه خزانه‌ها، بذرها از کود و فضا و نور بیشتری بهره‌مند می‌شوند، در نتیجه نشاهای سالم، قوی، با قدرت ریشه‌زایی کافی به دست می‌آید. به علاوه، در صورت آماده نبودن زمین اصلی، می‌توان نشاها را چند روز بیشتر در خزانه نگهداری کرد تا زمین آماده شود. در این روش به علت کاهش مقدار بذر مصرفی و تغییر روش آبیاری، فرصت بیشتری برای بذرهای علف هرز سورورف فراهم می‌شود تا رویش یافته و با نشاهای برنج رقابت کنند. در این صورت، لازم است با سوروف مبارزه شود.

در خصوص جگن‌ها و علف‌های هرز پهن برگ که در بعضی مناطق برنج‌کاری با تراکم ظاهر می‌شوند، کندن با دست این گونه علف‌های هرز توصیه می‌شود. مگر این که تراکم و تعداد آنها در برنج زیاد باشد و مبارزه شیمیایی با آنها لازم باشد. در چنین شرایطی،‌باید با انجام آزمایش‌های لازم، نوع علف‌کش، مقدار سم و روش مصرف آنها تعیین شود. در این باره توصیه می‌شود که با کارشناسان جهاد کشاورزی شهرستان شفت  مشورت کنید و با راهنمایی آنها، مبارزه با علف‌های هرز را انجام دهید.

زمان کنترل علف هرز سوروف در خزانه

کنترل سوروف در خزانه در دو زمان قبل و بعد  از بذرپاشی انجام می‌شود.

کنترل سوروف قبل از بذرپاشی

حدود سه روز قبل از بذرپاشی، بستر خزانه برنج را کاملاً تسطیح و ماله‌کشی می‌کنند. سپس علف کش بنتیوبنکارب به مقدار شش سانتی‌متر مکعب برای ده متر مربع مساحت خزانه و یا علف کش بوتاکلر (ماچتی) را به مقدار چهار سانتی‌متر مکعب در همان ده متر مربع خزانه مصرف می‌کنند و سپس خزانه را آبیاری می‌کنند.

روش دیگر این است که ابتدا خزانه آبیاری می‌شود، سپس علف‌کش به صورت قطره پاشی در سطح آب ساکن خزانه به عمق حدود پنج سانتی‌‌متر مصرف می‌شود. بعد از مدتی، هنگامی که بذرها جوانه‌دار شده و آماده استفاده در خزانه شدند آب کرت‌ها را تخلیه می‌کنند. سپس با دست کشیدن در سطح بستر بذرها و اندکی هوا دادن. بذرپاشی را انجام می‌دهند.

کنترل سوروف بعد از سبز شدن خزانه برنج

چنانچه به عللی فرصت مبارزه با سوروف در مرحله قبل از بذرپاشی از دست رفته باشد، می‌توان دو تا سه هفته بعد از بذرپاشی، زمانی که سوروف‌های خزانه دو و سه برگه شدند، با استفاده از علف کش پروپانیل خزانه را سمپاشی کرد. مقدار مصرف سم ۱۰ تا ۱۲ سانتی‌متر مکعب برای هر ۱۰ متر مربع خزانه در نظر گرفته می‌شود. یک روز قبل از سمپاشی، لازم است آبیاری را قطع کرد و یک روز بعد از سمپاشی، دوباره جریان آب را برقرار کرد. با توجه به این که سم پروپانیل، یک علف کش تماسی است، از این رو هنگان سمپاشی باید دقت کرد که سم با تمام سوروف‌ها تماس پیدا کند تا سم اثر کند.

میزان آب موردنیاز برای سمپاشی، برای هر ۱۰ متر مربع خزانه، ۳۰ سانتی‌متر مکعب است. به منظور پرهیز از هرگونه اثر نامطلوب علف‌کش، لازم است حداقل یک هفته قبل از سمپاشی تا یک هفته بعد از سمپاشی، از مصرف سموم حشره‌کش و کودهای شیمیایی خودداری شود.

مبارزه با حشرات زیان‌آور خزانه برنج:

مگش خزانه در بعضی از سال‌ها می‌تواند در خزانه‌های برنج موجب خسارت شود. علائم خسارت به صورت زردی و ضعیف شدن نشاها و ایجاد کچلی در بعضی از قسمت‌های خزانه مشاهده می‌شود. برای اطمینان از آلودگی خزانه به این مگس، می‌توان نشاهای ضعیف را کنده و ریشه آنها را در آب قرارداد، در این صورت لارو مگس که کرمی شکل است، مشاهده خواهد شد. همچنین با دست زدن به گیاهچه نشاها، می‌توان مگس‌های بالغ را که به پرواز درمی‌آیند، مشاهده کرد.

حشرات زیان‌آور دیگری مثل آبدزدک نیز به خزانه برنج خسارت وارد می‌کنند. مگس خزانه و آبدزدک، بیشتر در خزانه‌های سنتی خسارت می‌زنند و در خزانه‌های خسارت می‌‌زنند و در خزانه‌های جوی و پشته‌ای، این مشکلات کمتر وجود دارد. به طور کلی برای مبارزه شیمیایی با این حشرات زیان‌آور، از سم مالاتیون یا سوین به نسبت دو در هزار استفاده می‌شود. بدین صورت که ابتدا سطح خزانه را به مقدار کمی آب می‌گیرند، سپس ۲۰ گرم سم مورد نظر را در ۱۰ لیتر آب حل کرده و محلول به دست آمده را در سطح ۱۰۰ متر مربع خزانه سمپاشی می‌کنند.